Volgens mij kunnen de journalistieke dilemma’s en consequenties waarvoor Wikileaks ons stelt, in drie punten worden samengevat.
- Transparantie is het ultieme doel van elke journalist. Publish and be damned. Het maakt niet uit of er levens in gevaar komen, de democratie wordt gered, een dictatuur ten val wordt gebracht, of banken omvallen; de taak van de journalist is het om te publiceren en niet verder over de gevolgen na te denken. Mochten de consequenties negatief zijn, dan is dat niet de verantwoordelijkheid van de journalist, maar de verantwoordelijkheid van de machtigen van deze wereld die de banken laten omvallen of soldaten in de vuurlinie plaatsen.
Ik ben het hier hartgrondig mee oneens. Op individueel niveau zijn privacy en geheimhouding, een zekere mate van discretie, de smeerolie van de maatschappij. Als ik alle escapades binnen mijn vriendenkring aan de grote klok ga hangen, zal ik snel geen vriend meer overhouden. En misschien is het soms beter om een collega niet te zeggen dat-ie er vandaag niet zo goed uitziet.
We noemen dit privacy. Maar wat geldt voor individuen, geldt ook voor bedrijven en zelfs voor regeringen. Voor het goed functioneren van onze maatschappij en economie is het nodig dat sommige dingen geheim blijven. Dat is voor een journalist een volstrekt tegennatuurlijke opvatting. En ik voel me nu voor het eerst van mijn leven gedwongen om haar te verdedigen; en dat heeft natuurlijk alles te maken met de ontzettende radicaliteit van de onthullingen van Wikileaks. - Wikileaks verandert voor altijd de journalistieke praktijk. Regeringen, grote bedrijven en instellingen zijn te machtig en hun voorlichtingsapparaat is te groot geworden om door journalisten volledig doorgrond te worden. Wat Wikileaks bevestigt, is dat journalisten niet meer zonder hulp van buitenaf komen. De grootste onthullingen die nu worden gedaan, zijn het gevolg van een intensieve samenwerking tussen de groep vrijwilligers en professionals die Wikileaks runnen en de beste journalistieke organisaties ter wereld.
Hierover hoef ik niet zo lang na te denken. Het is een ontwikkeling die al langer aan de gang is en zeker na de komst van het internet in een stroomversnelling is geraakt. We noemen dat soms burgerjournalistiek of User Generated Content – het maakt eigenlijk niet uit hoe we het noemen, maar de doorbraak van Wikileaks is meer dan alleen een kwantitatieve: het is een fase-overgang, zoals wanneer water bevriest en de watermoleculen, vastgelegd in ijskristallen, een compleet andere kwaliteit krijgen. Wikileaks vraagt om een aanpassing van journalistieke organisaties. Die moeten mensen gaan inhuren die thuis zijn in technieken als data-mining, of die snel grote massa’s mensen kunnen mobiliseren om te helpen bij het analyseren van grote hoeveelheden gegevens. En journalisten moeten een hacker-mentaliteit krijgen – hun ontzag verliezen voor de techniek achter computers en het internet. - Wikileaks heeft een grote macht, maar is minder dan traditionele nieuwsorganisaties zoals de New York Times en The Guardian onderhevig aan controle en checks van buiten. Wikileaks wordt door niets of niemand in toom gehouden – het is mij zelfs onduidelijk onder welk rechtssysteem of jurisdictie Wikileaks valt – , en dat kan een onbehaaglijk gevoel veroorzaken. Als de Guardian zijn werk slecht doet, lopen lezers en adverteerders weg en valt de krant om. Maar wie tikt Julian Assange en de zijnen op de vingers?
Dit is misschien wel het belangrijkste punt, dat absoluut niet onderschat mag worden. De normale juridische en, naar het zich laat aanzien ook economische, controlemechanismen ontbreken. Dus worden nu allerlei oneigenlijke middelen gebruikt om Wikileaks te ondermijnen: de toegang tot hun hostingproviders wordt hun ontzegd, hun bankrekeningen geblokkeerd. Wikileaks wordt beschouwd en bejegend als een terroristische organisatie. Nu kunnen we hierover langdurig jeremiëren, en de acties van de Amerikaanse regering vind ik zonder meer afkeurenswaardig, maar het is constructiever om aan alternatieven te denken. Centrale vraag daarbij is: hoe kunnen we zorgen dat Wikileaks verantwoording aflegt zonder dat het daarmee tegelijkertijd zijn vrijheid verliest om te publiceren? Over het antwoord op die vraag moeten we maar eens wat langer gaan nadenken.